ÇAĞDAŞ AZERBAYCAN ŞİİRİNDE COĞRAFİ ÖGELER

18.11.2023 - 14:03

ÇAĞDAŞ AZERBAYCAN ŞİİRİNDE COĞRAFİ ÖGELER

Dr Emrullah Güney

Sosyal Alanlar Eğitimi,

Coğrafya bilimi profesörü

Azerbaycan, XX. Yüzyılda canlı bir ekin, yayın ortamında bulunmuştur. Dünya savaşları arasında başlayan canlılık, özellikle Böyük Vatan Muharebesi’nden (1940-45) sonra daha da gelişmiştir. Birçok şair duygulu şiirler yazarak “diller ezberi” olmuştur. Eğitimin yaygınlaşması, köylere dek okulların açılmasıyla okuyan – yazan bir kütle ortaya çıkmış, Baku, Sumgayıt, Guba, Nahcivan, Hankendi, Astara, Lenkeran ve Gence gibi büyük kültür odakları yanında, Kief, Harkov, Moskova gibi kentlerde üst düzey eğitimlerini sürdüren genç şairler , ülkelerine döndükten sonra derin özlemlerle duygulu yurt güzellemeleri yazmışlardır.

Semed Vurgun, bir güzellemeler ustasıdır. O’nun Azerbaycan şiirini ,Odlar Yurdu destanını bilmeyen yoktur ülkede. Diller ezberidir o ünlü şiir. . Büyük şair vatanının dağına, bayırına da vurgundur.

Çoh keçmişem bu dağlardan,

Durna gözlü bulaglardan;

Eşitmişem uzaglardan

Sakit ahan arazları;

Sınamışam dostu, yarı…

El bilir ki sen menimsen,

Yurdum, yuvam, meskenimsen!

Anam, doğma vetenimsen!

Ayrılarmı könül candan ?

Azerbaycan, Azerbaycan !

Men bir uşag, sen bir ana,

Odur ki , bağlıyam sana:

Hankı semte, hankı yana

Hey uçsam da yuvam sensen,

Elim, günüm, obam sensen!

Feget senden gen düşende,

Ayrılıg menden düşende,

Saçlarıma den düşende

Boğar aylar, iller meni,

Gınamasın eller meni.

Dağlarının başı gardır,

Ağ örpeyin buludlardır.

Böyük bir keçmişin vardır;

Bilinmeyir yaşın senin,

Neler çekmiş başın senin.

Düşdün uğursuz dillere,

Nes aylara, nes illere.

Nesillerden nesillere

Keçen bir şöhretin vardır;

Oğlun, gızın behtiyardır…

Hey bahıram bu düzelere,

Ala gözlü gündüzlere;

Gara hallı ağ üzlere

Könül ister şe’r yaza;

Gençleşirem yaza-yaza…

Bir terefin behr-i-Hazer,

Yaşılbaş sonalar gezer;

Heyalım dolanar gezer

Gah Muganı, gah Eldarı,

Menzil uzag, ömür yarı !

Sıra dağlar, gen dereler,

Ürek açan menzereler…

Ceyran gaçar, cüyür meler,

Ne çohdur oylağın senin!

Aranın, yaylağın senin.

Keç bu dağdan, bu arandan,

Astaradan, Lenkerandan.

Afrikadan, Hindistandan

Gonag gelir bize guşlar,

Zülm elinden gurtulmuşlar…

Bu yerlerde limon sarı,

Eyir, salır budagları;

Dağlarının dumağ garı

Yaranmışdır garlı gışdan,

Bir sengerdir yaranışdan.

Lenkeranın gülü reng-reng,

Yurdumuzun gızları tek.

Demle çayı, tök ver görek,

Anamın dilber gelini !

Yadlara açma elini.

Sarı sünbül bizim çörek,

Pambığımız çiçek çiçek,

Her üzümden bir şire çek

Seher-seher açgarına

Güvvet olsun gollarına.

Min Gazahda köhlen ata,

Yalmanına yata-yata,

At gan-tere bata-bata,

Göy yaylaglar beline galh,

Kepez dağdan Göy göle bah!

Ey azad gün, azad insan,

Doyunca iç bu bahardan!

Bizim hallı halçalardan

Ser çinarlar kölgesine,

Algış güneş ölkesine !

Könlüm keçir Garabağdan,

Gah bu dağdan, gah o dağdan;

Ahşam üstü goy uzagdan

Havalansın Hanın sesi

Garabağın şikestesi.

Gözel Veten! Me’nan derin,

Beşiyisen gözelerin!

Aşıg deyer serin-serin,

Sen güneşin gucağısan

Şe’r, senet ocağısan.

Ölmez könül, ölmez eser,

Nizamiler, Füzuliler!

Elin gelem, sinen defter,

De gelsin her neyin vardır,

Deyilen söz yadigardır.

Bir dön bizim Bakıya bah,

Sahilleri çırag-çırag,

Burugların haygırarag

Ne’re salır boz çöllere,

İşıglanır her dağ, dere,

Nazlandıgca serin külek

Sahillere sine gerek,

Bizim Bakı-bizim ürek!

İşıgdadır güvvet sözü,

Seherlerin Ülker gözü.

Gözel Veten! O gün ki sen

Al bayraglı bir seherden

İlham aldın…yarandım men.

Gülür torpag, gülür insan

Goca Şergin gapısısan!

Vatan şairi, güzellemeler ustası Semed Vurgun, Azerbaycan’ın birçok güzelliğini şiirleştirmiştir.

Dün ohudum şe’rini, düşdü yadıma

Gülümser dövranı bizim dağların.

Ohudum ki, yohdur sizin yaylada

Gülü, gülüstanı bizim dağların.

Bilmem gac esridir, yaranmış durar,

Cansız cesedlere dirilik gurar,

Seher irişince bir neğme urar

Şehbazı, terlanı bizim dağların.

Elvan çiçekleri saralmaz, solmaz,

Bahdıgca onlara gönüller doymaz,

Çeşmeler başından heç eksik olmaz

Zurna-balabanı bizim dağların.

Etrafı taladır, ceyran yuvası,

Ruhları mest eder serin havası.

Sizin yerde olmaz onun sefası,

Cennetdir her yanı bizim dağların.

Yesemenler, gül reyhanlar ocağı,

Bizim dağlar bir tebabet gucağı,

Dişleri gönyeden soyug bulağı,

Genişdir meydanı bizim dağların.

Bir-birinden gözel vardır meşesi,

Ses versen ses salar her yana sesi.

Gazanar her kesden sevinc hevesi

Çölü, biyabanı bizim dağların.

Şeh düşer otların üste geceden,

Doymag olmaz orda horuz-beçeden,

Deyesi gurular galın keçeden

Derdlerin dermanı bizim dağların

Goyun, guzu bir-birine garışar,

Gulplu gazanlardan gatıglar daşar.

Beyle heyatiçre yüzden çoh yaşar

Zehmetkeş dehganı bizim dağların.

Beslediyi kök guzulardan keser,

Bollug içre ömür sürer serbeser.

Boynun eyib çeşmelerden su içer

Maralı, ceyranı bizim dağların.

Hırdaca-hırdaca yağar yağışlar,

Heste Vurgun bu dövranı algışlar.

Möhterem gareler meni bağışlar,

Cavandır yazanı bizim dağların.

Samur Çayı, Azerbaycan coğrafyasının güzelliklerinden biridir.

Aylar, iller ilham alır bu füsunkar gözelden,

Bir tamaşa yaranmışdır onun boyu ezelden.

Bugün menem Samur çayın sahilinde dayanıb

Bu canana öz sinemden söz dastanı düzelden.

Garlı dağlar gucağındanşırıl-şırıl süzülen,

Çemenlerin ayağına inci kimi düzülen,

Sahillerde güzgü kimi şefeg salan büsatın

Sağlığında söz tutarag söz deyirem indi men !

Samur çayı salam verir bizim ağır ellere,

Öz suyunu şerbet kimi o paylayır çöllere;

Dümsükleyib tebieti yuhusundan oyadır,

Algış onun yahasında tarih yazan ellere !

Samur çayı bu dağların eteyinden keçende,

Gayaların ayağını gılınc kimi biçende,

Şirin olur yol söhbeti, yol ocağı, yol üstü

Ağır eller dağ döşünden gışlaglara köçende.

1939

Tofig Mütellibov, ülkesinin göllerini şiirleştirmiş.

Sularına bahın siz bir,

Tovuz guşu leleyidir.

Gızıl güneş üreyidir

Azerbaycan göllerinin.

Üzerinde gızıl tülü,

Sinesinde mavi gülü.

Maralıdır “Maral göl”ü

Azerbaycan göllerinin.

“Mehman göl”ü mehman galar,

“Ağ göl”ü ağ örpek salar.

Suları min neğme çalar

Azerbaycan göllerinin.

Sındırmayın, aynası var,

Yaşılbaşlı sonası var

“Göy göl” kimi anası var,

Azerbaycan göllerinin.

Resul Rza, yurdunun toprağına güzelleme yazmış.

Men torpağam, meni ateş yandırmaz;

Terkibimde kömürüm var,

Külüm var.

Men baharam çemen-çemen

Çiçeyim var, gülüm var.

Men küleyem, esmesem

Kim biler ki, men varam.

Men buludam, sehraları susuz görüb,

Ağlaram.

Men üreyem, döyünmesem

Ölerem.

Men insanam,

Sade insan elinin

Yaratdığı ne’metlerele öyünmesem,

Ölerem.

Men ışığam-garanlığın genimi.

Men insanam,

Daşıyıram gelbimde

Dünyaların sevincini, gemini.

Marag dolu gözem men,

Bahmaya bilmerem.

Garlı dağdan süzülen bir çayam men,

Ahmaya bilmerem.

Men insanam,

Vetenim var, elim var.

En böyük hegigeti,

Azaldığı, mehebbeti, nifreti-

Söylemeye gadir olan

Dilim var.

Men bir granitem ki,

Her parçamda duyulur

Berkliyim,

Döyüşlerde berkliyim,

Ülfetde kövrekliyim.

Men insanam, ülfetsiz-

Ölerem.

Mehebbetsiz, nifretsiz-

Ölerem.

Men bulağam,

Tapşırıgla ahmıram.

Men heyatam,

Hemişe yoldayam;

Nefesdeyem, arzudayam.

Bahışdayam, ürekdeyem, goldayam.

Men torpağam, ne’metimi, varımı

Zehmet seven insanlarla bölerem.

Men üreyem, döyünmesem

Ölerem.

1963.

Hüseyn Hüseynzade Aman Ağrı şiiriyle güzellemede yerini alıyor.

Aman, ağrı, üreyimden yapışma,

Orda şer garışır, orda dan atır.

Sevinci hesabsız, kederi sonsuz,

Biri hesret çekir, biri naz satır.

Arzudur, emeldir, goldur, ganaddır,

Kükreyib çağlayan canlı heyatdır,

Geceli-gündüzlü bir kainatdır,

Gahdan güneş doğur, gahdan ay batır.

Orda gerar tutub Hüseynin özü,

Aranı, yaylağı, deresi, düzü.

Zal gızı Gülnazın bitmemiş sözü,

Dilgemin yaralı dastanı yatır.

Mikail Müşfig, Kafkas Dağlarına türkü yakmış.

Bu dağlar, göylerde oynayan bu dağlar,

Bağrında filizler gaynayan bu dağlar…

Buludlar regs eder bunların başında,

Döşünde guruldar çayların ne’resi:

Herzümrüd yamacı, her yaşıl deresi,

Min cövher gizlenmiş en kiçik daşında.

Hep sensin deyimli olanım, olmazım,

Gafgazım, Gafgazım, gazanclı Gafgazım.

Bu yüksek dağların nögsan var nesinde,

Gaynarken me’denler ateşli köksünde.

Nefti var, gazı var, boranı, garı var.

Şenlenir zavodda, fabrikde her kesi

Bakının buhtası, Tiflisin Zagesi.

Sabunçu uğuldar, Riyonges guruldar,

İsterim bunlarla çınlasın avazım,

Gafgazım, Gafgazım, gazanclı Gafgazım.

Meşeler, o lepir görmeyen meşeler,

Kimseye gönlünü vermeyen meşeler…

Çelikden mişarlar gözleyir, deyimli?!.

Al kemer Tahalım bunların beline,

Gürcüstan söyleyir . her daşgın selimi,

Alınız, veriniz çarhların eline,

Olmasın kimseden minnetim, niyazım,

Gafgazım, Gafgazım, gazanclı Gafgazım.

Sardıgca dağları voltlarla güneşler,

Altında halgımız bir yeyer, bir işler.

Bir zaman gelecek, her yerin olacag

Aleme hoş gelen rengbereng bir dekor.

Haçadil atların demirden olacag,

Kolhozun sürdükce zemide traktor,

Şişecek Kür çayım, coşacag Arazım,

Gafgazım, Gafgazım, gazanclı Gafgazım.

Ey bu genc dağların bigerar yolçusu,

Ganadlan! Çalındı yükseliş borsu.

Ey cenub terlanı, döyünsün üreyin,

Yılmadan havadan bu alı dağlara,

Deresi, tepesi bahalı dağlara.

Bir sabah olarken gızıldan direyin,

Seslenib duracag elinde şen sazım,

Gafgazım, Gafgazım, gazanclı Gafgazım.

1930

Memmed İsmayıl, şiirlerini Ümidden Asılan Gılınclar adlı kitabında toplamış. Terter çayını dillendiriyor.

Derelerden göz eyleyer,

Bir sözünü yüz eyleyer.

Babaların gözeliyle

Çekdiyi misaldı, Terter.

Benzeri var ağ buluda,

Laleleri buta-buta,

Çiçeklere güzgü tutar,

Arılara baldı, Teter.

Salam verdik, salam aldıg,

Sahilinde bine saldıg.

Ömür keçdi, biz gocaldıg,-

Yene cavan galdı Terter !

Müzeffer Şükür de ülkesine vurgun şair.

Gırağına namerd gelir,

Araz, yol verme, yol verme!

Satıb gör neçe merd gelir,