NEVŞEHİR’İN OLUŞUMUNDA BOYNUİNCELİ AŞİRETİNİN ROLÜ
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Nevşehir ve bazı ilçeleri Türkmen aşiretlerinin yerleşerek yurt edindikleri Anadolu'nun önemli yerleşkeleri arasındadır. Nevşehir'de yerleşik hayata geçerek yurt edinen bu Türkmenlerin(Yörük) en önemlisi şüphesiz Oğuzların Beydilli boyuna mensup Boynuinceli aşiretleridir.
Nevşehir’in kurucusu Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'da Oğuzların Beydilli boyuna mensup Boynuinceli aşiretindendir. Damat İbrahim Paşa ve Lale Devri’nin yeniden anlaşılması ve yeniden yazılması gereklidir. Damat İbrahim paşa , bilinenlerin aksine,”zevke,sefaya düşkün” biri değil, ülkesine, ulusuna ve insanlara yararlı olmaya çalışan, ülke insanını dünyadaki teknik gelişmelerle tanıştıran büyük bir devlet adamıdır. Osmanlı Devleti’ne ve ülke insanına faydalı işler yapmıştır.
“Boynuinceli (Boynuincelü), Boynuincelüler: Aksaray Sancağı, Sıvas, Kırşehri, Konya, Karaman, Bozkır Kazası (Beğşehri Sancağı), Koçhisar Kazası (Aksaray Sancağı), Adana, Maraş, Nevşehir, Develi, Ilgaz Kazası (Kengıri Sancağı),Niğde, Danişmendlü (Danişmendlü-i Sağir) Kazası (Niğde Sancağı). Konar-Göçer Türkman Yörükanı Taifesinden. Danişmendli Türkman taifesinden Boynuinceli Aşiretinin yaylakları Develi ve Erciyes kazalarında olup, kışlakları Aksaray ve Kırşehir Sancakları idi. Boynuinceliler Kabilesi, kendi halinde kısmeti ile meşgul ve ekseri okur-yazar Haccülharemeyn ve zikudret kimseler olduklarına binaen, Nevşehir’de yerleştirilmişlerdir. Boynuincelilerden Nevşehirde sakin olanlar, Karacakürd ve Herekli ve Sadıklı ve Savcılı ve nefs-i Boynuinceli oymakları ve bunlardan başka da on adet oymaktır. Onsekiz cemaatı vardır.”(Wikipedi)
Aksaray Üniversitesinden Prof. Dr. Necmettin Aygün hocanın tespitlerine göre” Boynuinceli oymağı, Herikli, Karacakürt, Deller(Deliler), Sıdıklı(Sadıklı), Savcılı, Karacalı, Kelemenli, Kurutlu (Kurtlu), Kızılhalilli cemaatlerinden oluşur. Rumi 1140 Mahalli İskan Fermanı’nda “Aksaray Sancağı, Sivas, Kırşehri, Konya, Karaman, Bozkır Kazası(Beğşehri Sancağı), Hacıbektaş Kazası (Kırşehri Sancağı), Koçhisar Kazası (Aksaray Sancağı), Adana, Maraş , Nevşehir Kazası (Niğde Sancağı), Develi, Ilgaz Kazası (Kengiri-Çankırı) Sancağı, Niğde, Danişmendlü (Danişmendlü-i Sağir) Kazası (Niğde Sancağı)’na yerleştirilmiş olup, konar göçer Türkman Yörükani taifesi.”olarak tanımlanmaktadır.
Cevdet Türkay’ ın hazırladığı “Başbakanlık Arşivi ve Belgelerine göre Herikli, Herekli, Herekeli, Herecli Cemaati başlığı altında yer alan bilgilere göre Herikli Cemaati’nin; Kırşehri, Karaman, Konya, Aksaray, Kayseri, Malatya, Kütahya, Bozok(Yozgat), Aydın, Halep, Adana, Sivas, Hacıbektaş Kazası(Kırşehri Sancağı), Arabsun (Gülşehir), Afyon, Tokat, Nevşehir, İzmir ve Van’a yerleştirildikleri, ayrıca hepsinin de Danişmentli aşiretine mensup Türkmen taifesinden oldukları belirtilmektedir.
Nevşehir kadısının ifadelerine göre, “Türkman taifesinden Danişmendlü ve Hacıahmedlü maa Şeyhlü ve Şereflü ve Boynuincelü cemaatleri reâyâsı öteden berü kışlaklarından yaylaklarına ve yaylaklarından kışlaklarına mürûr u ubûr andan Kesikköprü ve Acıöz ve Divleöyüğü ve Malyanlı mahallerinden mürûr u ubûr idegelmişler iken birkaç seneden berü Kesikköbrü harab bahanesiyle…” İlgili ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla Kırşehir-Aksaray-Nevşehir sahasında hüküm süren Danişmendli, Hacıahmedli, Şerefli ve Boynuinceli cemaatleri birbirlerine sayıca eşit nüfusa sahip büyük cemaatlerdi ve Şeyhli hariç, Boynuinceli Cemaati’nin diğerleri üzerinde bir üstünlüğü yoktu(Bkz..Necmettin Aygün makalesi)
Damat İbrahim Paşa döneminde Muşkara ve Ürgüp’te çeşme, cami, medrese, okul, imaret, kütüphane, han, hamam, dükkan gibi pek çok dini ve sosyal tesis bina edilmişti. Genellikle kesme taştan inşa edilen bu binalar için İbrahim Paşa, devrin ünlü şairlerinden Nedim, Dürri, Vehbi ve Asım’a kitabeler yazdırtmıştı Bu kitabelere bile sahip çıkamadık. Çeşmeler aynı yerlerine inşaa edilmeli kitabelerde yerlerini almalıdır. Tarihe saygı budur. Damat İbrahim Paşa’nın talimatıyla inşa edilecek binalar için gerekli olan kesme taşın taşınması işine de Boynuinceli, Mamalı, Pehlivanlı ve Kocabeyoğlu Türkmenleri gibi konar-göçer gruplar görevlendirilmişti. Yani Ürgüp ve Nevşehir’in inşaa edilmesinde öncülük eden aşiret Boynuinceli ve akraba aşiretlerdir.
İbrahim Paşa’nın kararıyla Nevşehir’in geliştirilmesi için Türkmen aşiretlerinin bölgeye yerleştirilmesine başlanılmıştır. Bu nedenle de konar-göçer aşiretler yerleşik yaşama geçmeye teşvik edilmiştir. Örfî vergilerden muaf tutma, vakıf toprağında ev yapma, bağ-bahçe olarak kullanma ve ekin ekme olanağı verme gibi kolaylaştırıcı etkenler sonucunda bir kısım halk kendi istekleriyle Nevşehir’e gelip yerleşmeleri sağlanmıştır.
Prof. Dr. Necmettin Aygün tespitlerine göre; “İbrahim Paşa’nın İstanbul’dan çıkarttığı/yayımlattığı fermanlar ile 1727 ve sonrasında Nevşehir’e yerleştirilmeleri emredilen konar-göçer teşekküllerden biri de Boynuinceli Aşireti’ne bağlı muhtelif cemaatlerdi. Boynuinceli mensupları genelde Aksaray’a bağlı Eyyubili Kazası’nda oturmakta olup, resmî işler açısından bakımından Danişmendli kadılığına bağlı idiler. Nevşehir’in nüfusça desteklenmesi amacıyla, Boynuinceli Türkmenlerine bağlı konar-göçer teşekküllerden 800 hanenin veya 1486 kişinin yazılarak/seçilerek kasabaya iskanı zorunlu kılındı. Nitekim yukarıda belirtildiği üzere, Nevşehir’e zorunlu iskana tabi tutulan konar-göçer tayfalar içerisinde en kalabalık kısmı Boynuinceli’ye bağlı muhtelif cemaatlere mensup olanlar oluşturmaktaydı. Nevşehir’e yerleştirilen Boynuinceli Aşireti Birliği’ne bağlı cemaatlerin adları ve hane sayıları şu şekildeydi: (birliğe adını veren) Boynuinceli 98 hane (ev), Büyüksalarlı 102 hane, Hacıahmedli 60 hane, Küçüksalarlı 106 hane, Karacakürdlü 59 hane, Danışmendli, Dumanlı 127 hane, Sıdıklı, Herikli 107 hane, Bekdik 79 hane, Çeçeli, Turasanlı, Kütüklü 35 hane, Deliler 29 hane, Savcılı 174 hane, Kurtulu 43 hane, Kürdmihmadlı 72 hane, Horasanlı (Turasanlı) 22 hane, Kursulu 40 hane, Kurutlu 40 hane ve Adakurutlusu 65 hane.”
Damat İbrahim Paşa Ürgüp ,Gülşehir ve Nevşehir bölgesini konar –göçer Türkmen aşiretleri açısından cazip hale getirmek için olağanüstü çaba harcamıştır.
“Paşa, Nevşehir’i yeniden inşa etmişti. Bu itibarla Aşıklı Dağ’dan su getirtmiş; kaleyi de onartmıştı. Bu sayede kasaba susuzluktan kurtulmuştu. Devlet ayrıca, Nevşehir’de ticaretin artması için İstanbul’daki 20-30 odalı hanlar gibi han yapılmasına gerek olup olmadığı hususunda Nevşehir kadısına ve Nevşehir’de bina emini olan Mustafa’ya 1727’de yazı göndermişti.(Mustafa F. Gül, “Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın İskan Faaliyetleri: Lâle Devri’nin Şanslı Şehri Nevşehir)
Wikipedi Ansiklopedisinde yer alan verilere göre;
Boynuinceli aşiretine bağlı bazı cemaatler (1834)
|
Cemaat adı |
Köy sayısı |
Toplam nüfusu |
|
Hacıahmedlü |
46 |
4452 |
|
Karacakurt |
44 |
5756 |
|
Kurutlu |
17 |
1986 |
|
Herekli |
16 |
1462 |
|
Büyüksaları |
12 |
1246 |
|
Boynuincelü |
6 |
868 |
|
Kürdmahmadlı |
6 |
990 |
|
Küçüksaları |
4 |
292 |
|
Savcılu |
3 |
1024 |
|
Sıdıklı/Sadiklı |
3 |
980 |
|
Delüler |
2 |
68 |
|
Dumanlı |
2 |
386 |
|
Danişmendlü |
2 |
198 |
|
Harbendelü |
1 |
184 |
|
Kütüklü |
1 |
70 |
|
Camili |
1 |
86 |
|
Bekdik |
1 |
112 |
|
Durmuşlu |
1 |
102 |
Şeklindedir.
“1837 yılında William John Hamilton bölgeyi dolaşmış ve Boyuninceli Aşireti hakkındaki gözlemlerini kaydetmiştir. Hamilton'a göre Aşiret, kurşun ve bakır taşımacılığı ile at yetiştiriciliği yapmıştır. Hamilton ayrıca halkın uzun boylu olduğunu ve kırmızı ve parlak renkli elbiseler giydiklerini rapor etmiştir”.(Fahri Yıldırım)
Kapadokya Bölgesinde at yetiştiriciliğinin tarihsel bir önemi olduğu da buradan anlaşılmaktadır.
“Boynuinceli Aşireti, 1841’de Konya Vilayeti’ne bağlı müstakil bir kaza hâline getirilmiştir. Kazada kaymakam, naib ve müdürün yanı sıra ayrıca bir mecliste bulunmuştur. Eskiden mir-i aşiret unvanına sahip Pirizâde sülalesi, Boynuinceli Kazası’nın müdürlüğünü yürütmeye başlamıştır. Kazada meydana gelen çeşitli sorunlar neticesinde, 1845 yılının sonlarına doğru Boynuinceli Aşireti’nin kaza statüsü kaldırılmış, bağlı köyler ise Kırşehir, Aksaray ve Niğde'ye bağlanmıştır”.(Wikipedi)
Boynuinceli aşireti, 1938 yılında kendi istekleri ile Karaman'da yer alan Yeniköy'e iskan etmiş ve yerleşik hayata geçmiştir.
1728/1729 senesinde, Boynuinceli aşiretinin iktisadi bakımdan güçlü ailelerinin Nevşehir'e iskan olunmaları sağlanmış, geride kalanların vergi yüklerinin artmaması için vergilerini eski aşiretleri ile birlikte vermeleri olanağı sağlanmıştır.
Nevşehir, Damat İbrahim Paşa’ya çok şey borçludur. Damat İbrahim Paşa’nın Hakkı Atamulu tarafından yapılan heykelinin beş kez yer değiştirmesi de kabul edilebilir değildir. Heykel eski Valilik Binası önüne yeniden konulmalı ve bir daha kaldırılmamalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Yusuf Halaçoğlu; Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar, Cilt I-VI, Togan Yayınevi, İstanbul 2011.
Necmettin Aygün; Nüfus Defterlerine Göre Boynuincelü Aşireti(1830-1845) Belleten Aralık 2018
Zeynep Korkmaz; Nevşehir ve Yöresi Ağızları, I. Cilt, Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, Ankara 1977.
Gülin Erdem Öztürk; “19 ve 20. Yüzyıllarda Niğde Sancağının İdarî Taksimatı”, Niğde, Aksaray ve Nevşehir Tarihi Üzerine, İstanbul 2008, s.69-81.
İlhan Şahin; Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler, Eren Yayınları, İstanbul 2006.
Cevdet Türkay; Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınları, İstanbul 2012.
Mustafa F. Gül; “Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın İskân Faaliyetleri: Lâle Devri’nin Şanslı Şehri Nevşehir”, Tarihin Peşinde, Sayı 10, Konya 2010, s. 244, 248.
Fahri Yıldırım ; Seyyahların Gözünden Aksaray Ve Çevresi. Aksaray Valiliği Kültür Ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.2012 ss. 102-115.
Faruk Güçlü; Nevşehir’de Kavimler Göçü Tarihine Kısa Bakış, Ürün Yayınevi 2022