Tarihi kalesi, camileri, kiliseleri, çeşmeleri, konakları, bezirhaneleri, okulları, un değirmenleri, hanları, hamamları, külliyesi, türbeleri ile Nevşehir Anadolunun kadim bir kenti olarak günümüze kadar ayakta duran tarihi yapıları ile göze çarpar...
Nevşehir’in tarihi oldukça köklü bir tarihe sahip olup, yapılan araştırmalar ve arkeolojik kazılar ile pek çok medeniyete ve uygarlığa ev sahipliği yaptığı görülmektedir. Bu köklü tarihi itibari ile de bizlere ne denli zengin kültürel özellikleri içerisinde barındırdığını göstermektedir.
Nevşehir Kalesi
Selçuklular döneminde, Bağdat'a giden kervan yolunun korunması amacıyla inşa edilmiştir. Nevşehir'in eski yerleşim yerinde, sağlam bazalt kütleli bir tepenin üzerinde bulunan kale, Osmanlı döneminde Damat İbrahim Paşa tarafından onarılmış ve cumhuriyet döneminde de yeniden restore edilerek tahrip olmaktan korunmuştur. Sur duvarları genelde sağlam olup, kale girişi güneybatı yönündedir
Beylik Hanı
Kurşunlu Camisinin avlusunun alt kısmında olup bir bölümü kayaların oyulması ile yapılmıştır. Beylik Hanı, Damat İbrahim Paşa’nın, Nevşehir’i canlı bir ticaret şehri yapmak amacıyla yaptırdığı eserlerden biridir. Kitabesini Şair Raşit’in yazdığı handa, günümüzde sadece hayvanlara ayrılan bölüm kalmıştır.
Kurşunlu Camisi (Damat İbrahim Paşa Külliyesi)
Damat İbrahim Paşa tarafından 18. yüzyılda yaptırılan külliyede, cami, medrese, imaret, sübyan mektebi, hamam, kervansaray ve çeşmeler bulunmaktadır. Ana mekân sekizgen kasnağa oturan bir kubbe ile örtülüdür. Camiye üç kapıdan girilir. Ana giriş avlu kapısının kuzeybatısında olup, kapı üzerinde Şair Nedim’e ait bir mermer kitabe yer almaktadır. Güney duvarındaki giriş kapısı ise yol seviyesinden yüksekte kaldığından, avluya merdivenlerle inilmektedir. Üçüncü kapı ise doğudadır. Cami bezemeleriyle lale devrinin özelliklerini taşır.
Medrese: Camiyle aynı tarihte yapılan medrese, caminin batısındadır. İlk müderrisi ünlü Kunevi Çelebi olan medrese dikdörtgen planlıdır. Avlu kubbeli revaklarla çevrili olup, kuzeydoğu kulesinde dershanesi yer almaktadır. Üzeri pandantifli bir kubbeyle örtülüdür. Medresede içlerinde ocak ve dolap nişleri olan 17 talebe hücresi vardır. Eyvanlı iki kapısı olan medresenin kitabesi Şair Vehbi tarafından yazılmıştır. Yapı, 1961 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce restore edilmiştir.
Kütüphane: 1727 yılında inşa edilen kütüphanenin kitabesini Şair Nedim yazmıştır. Damat İbrahim Paşa'nın buraya 187 cilt kitap armağan ettiği bilinmektedir. Kütüphanenin en önemli eserlerini, İbrahim Paşa'nın bağışladığı el yazması Osmanlıca, Arapça ve Farsça kitaplar oluşturmaktadır.
İmaret: 1726 yılında yaptırılmıştır. Yuvarlak kemerli kapıdan yüksek duvarlarla çevrili bir avluya girilir. Bir süre hapishane olarak, 1949’dan 1967 yılına kadar müze olarak kullanılmıştır. İmaretin kitabesini Şair Vehbi yazmıştır.
Sübyan Mektebi: İmaretin yanında, aynı avlu içinde bulunan Sübyan Mektebi, 1726 yılında inşa edilmiştir. İki katlı olan yapının alt katı kayalardan oyularak yapılmıştır. Mektebin kitabesi Şair Vehbi tarafından yazılmıştır. 1949-1967’ye kadar müze olarak kullanılmıştır.
Hamam: Külliyenin kuzeyinde yer alan hamam, 1726-1727 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Kesme taştan yapılan hamamın ortası ve soğukluk bir kubbeyle örtülü olup, yanlarda da kubbeli şekiller bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli kapıdan, ortasında göbektaşı yanlarında ise kurnalı şekiller bulunan sıcaklığa girilir. Sıcaklığın batısında su deposu ve külhanı vardır. Günümüzde de kullanılan hamamın kitabesi Şair Nedim’e aittir.
Nevşehir il merkezinde bulunan Cumhuriyet Mahallesi, bünyesinde Nevşehir Kalesi, Eski Nevşehir Cezaevi, İbrahim Paşa İlkokulu gibi tarihi yapılar barındırmaktadır. Nevşehir Kalesi'nin 12. yüzyılda Bağdat'a giden kervanların korunması amacıyla Selçuklular tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Eski Nevşehir Cezaevi, 1849 yılında Meryem Ana Kilisesi olarak inşa edilmiş ancak 1950 1983 yılları arasında cezaevi olarak kullanılmış ve Yılmaz Güney, Kemal Tahir gibi ünlülere sahipliği yapmıştır. İbrahim Paşa İlkokulu da eski bir kilise olup 1934 yılından 2003 yılına kadar okul olarak kullanılmıştır. Bünyesinde barındırdığı tarihi yapıların yanı sıra mübadele ile gelen göçmenler, cezaevindeki mahkûmları ziyarete gelen mahkûm yakınları ve elbette mahalle sakinleri ile Cumhuriyet Mahallesi'nin sosyal yapısı da oldukça ilgi çekicidir. Ne var ki kentsel dönüşüm kapsamında Cumhuriyet Mahallesi sakinlerinin, Nevşehir'in başka bir bölgesinde inşa edilen toplu konutlara taşınması ve burada bulunan evlerin yıkılması ile Cumhuriyet Mahallesi'nde birkaç tarihi eserden başka bir şey kalmamıştır.
Nevşehir'de Hanlar;
Pamukçu Hanı varmış. Bu günkü Fişekçi sokağın köşesi olarak geçmektedir.
Günümüzde Görgünler Pasajıda eksiden han olarak kullanılıyormuş.
Ali beyin Hanını birçok insanımız anımsar. Yeri Meterist. Günümüzde etrafları dükkân ve ortası araba garajı olarak kullanılmaktadır.
Kavaklı Han Aşağı Beddik Camisinin alt tarafları olarak geçmektedir.
Bugünkü İş Bankasının olduğu yerde hanmış. İnşaatı sırasında temel kazılarında handan kalan kalıntılar görülmekteydi. Bu hanın mermer sütunları ve üç katlı olduğu kayıtlarımdadır. Güzel bir han olduğu söylenir. Bu han “Burunsuzun Hanı “ olarak anılırmış.
Ada mahallesindeki Hocanın Hanı (Bekir Efendi Camisinden, Belediye Caddesine çıkan yol)
Han altının altında, Eski hastane karşısında ki han.
Beylik Hanı Kurşunlu Camii altında
Göreme Oteli civarında Yusuf Beyin hanı varmış.
Vakıflar bankasının olduğu yerde “Ağaç aynalı Zühtü Ağanın hanı” Genellikle otobüsler buraya konurmuş.
Hilmi Atay’ın olduğu yerde eskiden hanmış. (Ada Mahallenin yukarı sağ tarafı) İsmini bulabildiğimiz hanlar bunlardır.
Yer itibarıyla göz önünde bulunduracaksak karşımıza Türk mekânları çıkmaktadır. Yöresel tarihimizde ne Rumların, nede Ermenilerin hanlarının olmadığı görülmektedir.
Kervansaraylar;
Sarıhan (Saruhan) kervansarayı, doğu-batı bağlantısını sağlayan Aksaray-Kayseri güzergahının Nevşehir sınırları içinde kalır. Avanos ilçesinin 5 km güneydoğusunda, Ürgüp'ün ise 6 km kuzeyinde, Damsa vadisinde yer alır. II. İzzettin Keykavus zamanında - belki de onun tarafından - 1249 yılında yaptırılan Sarıhan 2000 m²'lik bir alanı kaplamaktadır. Sarıhan'da yapı malzemesi olarak sarı, pembe ve devetüyü renginde, oldukça düzgün kesme taşlar kullanılmıştır. Gerek anıtsal portalin, gerekse iç portalin kapı kemerlerinde iki renkli taşlar kullanılmış, böylece dekoratif bir görünüm sağlanmıştır. Üst kısımları yer yer yıkılan han, 1991 yılında restorasyonu tamamlanarak orijinal haline getirilmiştir. Selçuklu sultanları, sultanhanların en son örneklerinden olan Sarıhan'dan sonra han yaptırmamışlardır.
Ağzıkarahan ;Aksaray-Nevşehir karayolu üzerinde, Aksaray'a 17 kilometre uzaklıkta olup, Anadolu'daki en önemli hanlardan birisidir.
Nevşehir'de Kaleler;
Nevşehir Kalesi
Uçhisar Kalesi
Ortahisar Kalesi
Ürgüp Temenni Tepesi
Hacı Bektaş – i Veli Külliyesi
Nevşehir il merkezine 45 km mesafede olan Hacıbektaş ilçesi, adını 13. Yüzyıl İslam düşünürü Hacı Bektaş Veli’den almıştır.
Bu ilçede yer alan Hacı Bektaş Veli Külliyesi’nin içinde bulunan türbenin yanı sıra, 3 avlu ve avluyu çevreleyen binalar da Nevşehir’in tarihi eserlerinin arasında yer almaktadır.
Külliyenin birinci avlusunda Üçler Çeşmesi bulunmaktadır. Burada aynı zamanda bulunan üçler kapısından geçilerek dergah avlusuna ulaşılmaktadır. Baba Köşkü, Mihman Evi, Aş Evi ve Arslanlı Çeşme, ikinci avlunun önemli yapıları arasında yer almaktadır. Üçüncü avlu ise Atatürk Köşesi’dir. Bu avluda Pir evi, Hacı Bektaş Veli Türbesi ve Balım Sultan Türbesi görülebilmektedir.
Ürgüp Kadı Kalesi
Nevşehir il merkezine 20 km mesafede yer alan Kadıkalesi, Selçuklular zamanında savaşlarda kadınların ve çocukların saklandığı bir kaya kaledir. Kadıkalesi’nin içinden Damsa Çayı’na kadar uzanan bir geçit bulunmaktadır. Bu geçit, tehlikeli durumlarda kullanılmak üzere yapılmıştır.
Dünyaca ünlü Fransız gezgin Felix Maire Charles Texier, Kadıkale’den çok etkilenmiş ve resmini çizmiştir.
Nevşehir Tarihi Yerleri
Göreme Açık Hava Müzesi.
Ihlara Vadisi.
Nevşehir Yeraltı Şehirleri.
Nevşehir Kalesi.
Temenni Tepesi.
Damat İbrahim Paşa Külliyesi.
Sarıhan Kervansarayı
Kapadokya Kaya Evleri.
NEVŞEHiR'DE BULUNAN MiMARi ESERLER
1- Nevşehir Damat ibrahim Paşa Camii
2- Nevşehir Damat ibrahim Paşa Hamamı
3- Nevşehir Damat ibrahim Paşa Medresesi
4- Nevşehir Damat ibrahim Paşa Hanı
5- Nevşehir Damat ibrahim Paşa imareti
6- Nevşehir Damat ibrahim Paşa Sıbyan Mektebi
7- Nevşehir Hasan Dede Türbesi
8-Nevşehir Kalesi
9- Nevşehir Kaya Camii
10-Nevşehir Kara Camii
11-Kaymaklı Yeraltı şehri
12-Kaymaklı Kurşunlu Camii
13-Nar Halil Paşa Camii
14-Nar Bayana Mescidi
15-Nar Ören Kilisesi
16-Uçhisar Kalesi
17-Uçhisar Hacı Ali Camii
18-Nevşehir Fişekçi Camii
19-Nevşehir Orduoğlu Camii
20-şıh Efendi Camii
21-Nevşehir Hacı Nasuh Ağa
22-Nevşehir Aşağı Bekdik Camii,
23-Nevşehir Orta Bekdik Cami
24-Çardak Eski Cami
25-Göreme Halil Ağa
26-Göreme Aydınlı
27-Göreme Gaferli camileri
28-Nevşehir Meryem Ana Kilisesi
29-Göreme Kiliseleri
1-Elmalı Kilise
2-Aziz Basel Kilisesi
3- Karanlık Kilise
4-Azize Barbara şapeli
5-Kadir Durmuş Kilisesi
6-Yusuf Koç Kilisesi
7-El-Nazar Kilisesi
8-Saklı Kilise
9-Meryem Ana Kilisesi
10-Kılıçlar Kilisesi
11-Azize Catherine şapeli
12-Yamalı Kilise
13-Eğritaş Kilisesi
14-Yılanlı Kilise
15-Kızlar Manastırı
GÜLşEHiR'DE BULUNAN MiMARi ESERLER
1-GülşehirKaravezir Camii
2-GülşehirBaş Çeşme
3-GülşehirKaravezir Hamamı
4-GülşehirKaravezir Medresesi
5- Ovaören Camii
6- Gökçetoprak Yeraltı şehri
7-Ovaören Yeraltı şehri
8-Ovaören Tabya Tepe Höyüğü
9-Ovaören Kiliseleri
10-Ovören Yeraltı Yerleşimleri
11-Ovaören Deve Damı
12-Gökçetoprak Yazılıkaya
13-Gökçetoprak Zeus Sunağı
14-Ovaören Roma Dönemi Mezarları
15-Tuzköy Alaattin Camii
16-Civelek Mağarası
17-GülşehirAçıksaray Harabeleri
18-GülşehirSen Jan Kilisesi
19-Kızılkaya Camii
20-GülşehirAşcıbaşı Süleyman Ağa Camii
21- Gülşehir Aziz Dimitrius Kilisesi
22- Yeşilöz Höyüğü
ÜRGÜP'TE BULUNAN MiMARi ESERLER
1-Ürgüp Ulu Camii
2- Ürgüp Karamanoğlu Camii
3- Ürgüp Reşadiye Camii
4- Ürgüp Yahya Efendi Medresesi
5- Damsa Taşkın Paşa Camii
6- DamsaTaşkın Paşa Türbesi
7- DamsaTaşkın Paşa Sarayı
8- Ürgüp Kılıç Aslan Türbesi
9- Ürgüp Altıkapılı Türbe
9- Ürgüp Tahsin Ağa Kitaplığı
10- Mazı Yeraltı şehri
11- Ürgüp Kadı Kalesi
12- Ortahisar Kalesi
13- Ortahisar Kiliseleri
14- Ürgüp Kiliseleri
15- Kaya Mezarlar
16-şahinefendi Sobessos Antik şehri
17-Mustafapaşa Aios Vasilios Kilisesi
18-Mustafapaşa Sinasos Kilisesi
19-Mustafapaşa Alakara Kilisesi
20-Mustafapaşa Aios Nichole Manastırı
22-Mustafapaşa Konstantin - Helena Kilisesi
23-Mustafapaşa Manastır Vadisi kiliseleri
24-Mustafapaşa Basil Kilisesi'dir
25-Ürgüp Sağırmescit
26- Ürgüp Musaefendi Camii
27- Ürgüp Yunak Camii
28- Ürgüp Davutağa Camii
29- Ürgüp Pancarcı Camii
30-Esbelli Garip Camii
31-Ayvalı köyü Yusuf Bey Camii
32-Ortahisar Alaaddin Camii
33-Ortahisar Abdioğlu Camii
34-Ortahisar Alireis Camii
35-şahinefendi Camii
AVANOS'TA BULUNAN MiMARi ESERLER
1- Avanos Alaaddin Camii
2- Yeraltı Camii
3- Mehtap Kadın Camii
4- Özkonak Köprüsü
5- Sarıhan
6- Topaklı Höyüğü
7- Özkonak Yeraltı şehri
8- Avanos Köprüsü
9- Kaya Mezarları
10- Kilise ve Manastırlar
11- Zelve Harabeleri
12- Paşabağları
13- Avanos Yeşilbaş Camii
14-Avanos Orta Mahalle Camii
15-Özkona Kadir Efendi Camii
16-Özkonak Köprüsü
ACIGÖL'DE BULUNAN MiMARi ESERLER
1-Ağıllı Yazılıkaya
2-Acıgöl Yeraltı şehri
3-Tatlarin Yeraltı şehri
4- Tatlarin Kilisesi
5-Tatlarin Boğazağzı camii
6-Yerleşim Yerleri
7-Tepeköy Eski Camii
8-Kurugöl Yeraltı şehri
HACIBEKTAş' TA BULUNAN MiMARi ESERLER
1- Hacıbektaş Veli Türbesi
2-Balım Sultan Türbesi
3-Hacıbektaş Tekkesi Camii
4-Hacıbektaş Cuma Camii
5-Karaburna Kalesi
6-Hacıbektaş Hanı
7 –Karaburna Yazıkaya
8- Hacıbektaş Sulucakarahöyük
9- Hacıbektaş Aslanlı Çeşme
10-Hacıbektaş Hacı Fıkıh Çeşmesi
11- Hacıbektaş Çilehane
12- Hacıbektaş Savat Pınarı
13- Hacıbektaş Akpınar Çeşmesi
14-Bektaşlar
15- Hacıbektaş Balım Evi
16 Hacıbektaş -Bektaş Efendi Türbesi
17-ilice Höyük ,
18-Kayaaltı Höyük
19-Abdal Kalesi,
20-Kızılöz Çiftliğ
21-Kale Höyük
DERiNKUYU'DA BULUNAN MiMARi ESERLER
1-Derinkuyu Yeraltı şehri
2-Özlüce Yeraltı şehri
3-Doğala Han
4-Derinkuyu Ortadoks Kilisesi
5 - Til Han
6- Özlüce Kilise Camii
Kaynaklar:
Tuncay YILDIRICI ( Sanat Tarihçi )
Bahadır Dedeoğlu