ÜLKEMİZDE ŞEKER FABRİKALARI TARİHİ
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Osmanlı döneminde şeker fabrikası kurulması konusunda girişimler olmuş ancak bunların bir sonuca ulaşması mümkün olamamıştır. Cumhuriyet döneminde Atatürk’ün teşviki ile Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından ilk girişim başlatılmıştır.
Bu nedenle Mola Ömeroğlu Nuri ülkemiz şeker sanayinin ilk girişimcisi olarak anılır.
Uşak'ta bir çok girişimcinin katılımı ile 19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan ' Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş. ' 6.11.1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temelini atılmış ve fabrika 17.12.1926 tarihinde işletmeye açılmıştır.
Aynı yıllarda İstanbul'da da özel şahısların ve bazı milli bankaların iştiraki ile 14.6.1925 'de 500.000 TL sermayeli "İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş." kurulmuştur. 22.Aralık.1925 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26.11.1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Böylece Uşak ve Alpullu Şeker Fabrikaların ülkemizde kurulan ilk şeker fabrikaları konumundadır.
Anadolu Şeker Fabrikaları T.A.Ş.’ye bağlı olarak 5.12.1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikasını işletmeye açılmıştır.Turhal Şeker Fabrikası T.A.Ş. " de 19.10.1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikasını işletmeye açmıştır.
Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman yenilenen edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür .Budört şeker fabrikası, 18 Haziran 1935 tarih, 2850 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına istinaden, 6 Temmuz1935 tarihinde "Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş." adıyla birleştirilmiştir.
1953 yılında Adapazarı, 1954 yılında Amasya, Konya ve Kütahya, 1955 yılında Burdur, Susurluk, Kayseri, 1956 yılında ise Erzincan, Erzurum, Elazığ ve Malatya Şeker Fabrikalarının açılmasıyla 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır. 1962 yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası işletmeye alınmışlardır. 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın , 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikaları işletmeye açılmışlardır.
1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılında Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır. 2001 yılından buyana üretime açılan bir şeker fabrikası bulunmamaktadır.
Ülkemizde bulunan şeker fabrikalarından 25 tanesiTürkşeker’e bağlıdır. Afyon, Alpullu, Bor, Burdur, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat. Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ'ye (TÜRKŞEKER) ait 25 şeker fabrikasından 13'ü özelleştirilmiştir.
Türkşeker ve diğer başka kurumlara bağlı şeker fabrikalarının son durumlarına bakıldığında;
UŞAK ŞEKER FABRİKASI : 17.12.1926 tarihinde üretime başlamıştır. Kapatılması düşünülse de üretime devam edilmektedir.
ALPULLU ŞEKER FABRİKASI : 26 Kasım 1926 da üretime başladı.Türkşeker’e bağlı fabrika, 2018 yılında özelleştirme kapsamında 150 Milyon TL’ye satıldı( 27.04.2018 Sözcü Gazetesi)
ESKİŞEHİR ŞEKER FABRİKASI : 5.12.1933 tarihinde üretime başlamıştır. Üretim devam etmektedir.
TURHAL ŞEKER FABRİKASI : 19.10.1934 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika, “2018 tarihinde özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
ADAPAZARI ŞEKER FABRİKASI : 1953 tarihinde üretime başlamıştır.Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun 20/12/2000 tarih ve 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına alınan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. bağlı ortaklığı Adapazarı Şeker Fabrikası A,Ş,’nin tasfiye edilmesine, Tasfiye işlemlerinin Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. yetkili organlarınca yerine getirilmesine Karar verilmiştir.
AMASYA ŞEKER FABRİKASI : 1954 tarihinde üretime başlamıştır.Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın (İdare) 14/6/2004 tarih ve 5542 sayılı yazısına istinaden
Amasya Şeker Fabrikası A.Ş.’de bulunan 2.850.000.000.000.- TL nominal bedelli %15 oranındaki idare’ye ait hissesin “ Satış Yöntemi” ve “Pazarlık Usulu” ile özelleştirilmesine karar verilmiştir.
KÜTAHYA ŞEKER FABRİKASI : 1954 tarihinde üretime başlamıştır. Özelleştirme İdaresi başkanlığının 30/09/2004 tarih ve 2004/93 nolu kararıyla Baha Esat Tekand Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş.’de bulunan %56 oranındaki hissenin özelleştirilmesine karar verilmiştir.
KONYA ŞEKER FABRİKASI :1954 tarihinde üretime başlamıştır. Çevre ile ve köylerdeki pancar ekicilerinin de fabrikaya ortak yapıldığı bilinmektedir. Fabrika faaliyetine devam etmektedir. Nevşehir ve köylerinden de aynı yıllarda pancar üreticilerinin bu fabrikaya ortak yapıldığı bilinmektedir.
BURDUR ŞEKER FABRİKASI :1955 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika, 2018 yılında 487 milyon TL ye özelleştirilmiştir.(2.06.2018 Birgün Gazetesi)
SUSURLUK ŞEKER FABRİKASI :1955 tarihinde üretime başlamıştır. Üretime devam etmektedir.
KAYSERİ ŞEKER FABRİKASI: 1955 tarihinde üretime başlamıştır. Pankobirlik’e bağlı olarak fabrika faaliyetine devam etmektedir.
ERZİNCAN ŞEKER FABRİKASI : 1956 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,“2018 tarihinde özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
ERZURUM ŞEKER FABRİKASI: 1956 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika, “2018 tarihinde özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
ELAZIĞ ŞEKER FABRİKASI: 1956 tarihinde üretime başlamıştır. Üretime devam etmektedir.
MALATYA ŞEKER FABRİKASI: 1956 tarihinde üretime başlamıştır.Üretime devam etmektedir.
ELBİSTAN ŞEKER FABRİKASI: 1985 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,“2018 tarihinde 297 milyon TL’ye özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
BOR ŞEKER FABRİKASI: 1983 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,2018 yılında özelleştirme yoluyla satılmıştır.
AFYON ŞEKER FABRİKASI: 1977 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,2018 Yılında özelleştirme yoluyla satılmıştır.
ANKARA ŞEKER FABRİKASI: 1962 tarihinde üretime başlamıştır. Türkşeker’e bağlı fabrika 2018 yılında özelleştirme kapsamına alınmıştır.
AĞRI ŞEKER FABRİKASI: 1984 tarihinde üretime başlamıştır.
ÇORUM ŞEKER FABRİKASI: 1991 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,“2018 tarihinde özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
KARS ŞEKER FABRİKASI: 1993 tarihinde üretime başlamıştır
MUŞ ŞEKER FABRİKASI : 1982 yılında da üretime başladı. Türkşeker’e bağlı fabrika,2018 yılında özelleştirme kapsamında 230 Milyon TL’ye satıldı( 27.04.2018 Sözcü Gazetesi)
YOZGAT ŞEKER FABRİKASI: 1998 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika, “2018 tarihinde özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
ILGIN ŞEKER FABRİKASI: 10 Ekim 1976 da temeli atılan fabrika 1982 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika, 2018 yılında özelleştirilmiş, gazete haberlerine göre de “23 Şubat 2021 tarihinde üretim durmuştur”(T24 Haber Sitesi).
ERCİŞ ŞEKER FABRİKASI: 1989 tarihinde üretime başlamıştır
ÇARŞAMBA ŞEKER FABRİKASI: 1989 tarihinde üretime başlamıştır. Özelleştirme kapsamına alınan ancak alıcı olmadığı için satılamayan fabrika da üretim durdurulmuştur. Çarşamba yetkilileri fabrikanın yeniden açılması için çaba göstermektedir.(01.02.2020 Sözcü Gazetesi)
EREĞLİ ŞEKER FABRİKASI: 1989 tarihinde üretime başlamıştır.
KASTAMONU ŞEKER FABRİKASI : 1963 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,2018 yılında özelleştirilmiştir.
KIRŞEHİR ŞEKER FABRİKASI : 2001 tarihinde üretime başlamıştır.Türkşeker’e bağlı fabrika,“2018 tarihinde 330 milyon lira bedelle özelleştirilmiştir(27.07.2018 Hürriyet Gazetesi)
Türkşeker fabrikaları özelleştirilmiştir.İhale şartnamesinde bulunan hüküm gereği özelleştirilecek 14 fabrikada şeker üretiminin 5 yıl süre ile devam ettirilmesi zorunlu tutulmaktadır. Beşinci yılın sonunda şeker üretiminin ne olacağı konusunda bir hüküm yoktur.
Türkşeker dışında Pankobirlik bünyesinde 5 şeker fabrikası Amasya, Kayseri,Turhal Boğazlıyan, Kayseri ve Çumra başarılı bir şekilde faaliyetlerini sürdürmektedir.
Özel şirketlere ait bazı fabrikalarda da üretim devam etmektedir.
Şeker temel bir gereksinin olup stratejik bir üründür. O nedenle şeker fabrikalarının çoğaltılması, teknolojisi eskiyenlerin yenilenmesi gereklidir.
Yararlanılan kaynaklar:
Merter Mert; Kuruluş Yıllarında Şeker Sanayi ve Devletin Amaç Fonksiyonu, TESAM Akademi Dergisi, Temmuz 2018
Türkşeker internet sitesi erişim 19.03.2021
Tamer Müftüoğlu, 6.04.2018 Dünya Gazetesi
